Gatunki i rodzaje malarstwa

Na pewno znasz obraz „Bitwa pod Grunwaldem” Jana Matejki czy „Śniadanie wioślarzy” Auguste’a Renoira, ale czy potrafisz bez wahania określić gatunek malarski, który reprezentuje każde z tych dzieł? W tym artykule zajmę się omówieniem podziału malarstwa ze względu na jego temat. Poniższe informacje przydadzą się przede wszystkim osobom początkującym, jednak nawet jeśli masz już sporą wiedzę z historii sztuki upewnij się, że znasz wszystkie wymienione gatunki. Oczywiście najważniejsze by teorię popierać przykładami i tutaj także każde pojęcie okraszone jest kilkoma tytułami dzieł zaliczanych do danego rodzaju oraz cennymi informacjami, których w kontekście matury nigdy za wiele.

Zacznijmy od rozwiania wątpliwości dotyczących tego, o co właściwie chodzi, gdy pada pytanie o gatunek lub rodzaj malarstwa. Te określenia są często stosowane wymiennie i w powszechnym rozumieniu odnoszą się do klasyfikacji według tematu podejmowanego przez twórcę w jego dziele, na czym skupię się w tym wpisie. Niemniej, czasem można spotkać się z podziałem na rodzaje ze względu na technikę wykonania, np. malarstwo ścienne, malarstwo sztalugowe itp. Zachęcam Cię jednak do trzymania się konkretu i nazywania techniki techniką.

Podział malarstwa na gatunki i rodzaje (według tematyki):

akt – jeden z popularniejszych tematów malarskich, ale także fotograficznych i rzeźbiarskich, będący przedstawieniem nagiego ciała ludzkiego, które może występować samodzielnie, np. „Śpiąca Wenus” Giorgione, w grupie, np. „Łaźnia turecka” J.A.D. Ingres’a czy tak liczne w historii sztuki „Kapiące się”, ale także może stanowić część większej kompozycji zaliczanej do innego gatunku malarskiego, np. „Narodziny Wenus” Sandro Botticellego lub „Śniadanie na trawie” Eduarda Maneta;

portret – artystyczne przedstawienie konkretnej osoby bądź też grupy osób mające na celu utrwalenie jej/ ich wizerunku; w zależności od sposobu ujęcia postaci a także funkcji danego portretu wyróżniamy odmienne typy przedstawień z tego gatunku;

pejzaż – malarstwo krajobrazowe, którego tematem jest natura bądź miasto; pejzaż usamodzielnia się i zaczyna odgrywać ważną rolę od epoki renesansu (np. „Burza” autorstwa Giorgione), początkowo ma charakter realistyczny i dąży do jak najdokładniejszego odzwierciedlenia natury, z czasem jednak przyjmuje formy coraz bardziej ekspresyjne, np. pejzaże romantyczne – „Ostatnia droga Temeraire’a” J. M. Williama Turnera aż po pejzaże eksperymentalne będące twórczą reinterpretacją przedstawianego przez artystę miejsca, np. kubistyczna „Horta de Ebro” Pabla Picassa czy ekspresjonistyczny „Młyn w Dangast” Ericha Heckela; gdy postaci ludzkie lub zwierzęce stanowią jedynie uzupełnienie kompozycji pejzażowej określamy je jako sztafaż (pejzaż ze sztafażem); w zależności od tego, co dany pejzaż przedstawia wyróżnia się następujące podgatunki:

– weduta – pejzaż miejski, przedstawienie miasta z jego charakterystyczną zabudową, np. „Plac świętego Marka” Canaletta, „Bulwar Montmartre” Camille’a Pissarro;

– marina – pejzaż morski, przedstawienie morza z łodziami lub okrętami, portu bądź przystani, również sceny bitew morskich; był to rodzaj malarstwa szczególnie popularny w XVII i XVIII w., np. „Port morski o wschodzie słońca” Claude’a Lorraina, „Morze lodu” Caspara Davida Friedricha;

– nokturn – pejzaż nocny utrzymany w ciemnych odcieniach, natura lub budowle są ukazane w półmroku, oświetlone nikłym światłem, np. „Opera paryska w nocy” Aleksandra Gierymskiego; nokturnem może być też kompozycja o innej tematyce, chociażby mitologicznej, np. „Narcyz” Caravaggia;

malarstwo religijne – malarstwo podejmujące szeroko pojętą tematykę religijną, poczynając od ilustracji scen z Biblii, przez przedstawienia najważniejszych postaci biblijnych tj. Matka Boska czy Chrystus aż po wizerunki świętych; w kontekście tego gatunku bardzo ważna jest znajomość atrybutów charakterystycznych dla danej postaci oraz najpopularniejszych typów ikonograficznych;

malarstwo mitologiczne – przedstawienie malarskie czerpiące z mitologii, najczęściej greckiej lub rzymskiej, popularnie od czasów antycznych i wielokrotnie podejmowane przez artystów nowożytnych oraz nowoczesnych; podobnie jak w malarstwie religijnym i z innych gatunków w kompozycji o tematyce mitologicznej mogą występować akty czy pejzaż jako tło, np. „Trzy Gracje” Rafaela Santi;

malarstwo historyczne – malarstwo przedstawiające wydarzenia i postaci historyczne, nawiązujące do ważnych momentów w dziejach państw, narodów, cywilizacji, np. „Koronacja Marii Medycejskiej” Petera Paula Rubensa, „Przysięga Horacjuszy” Jacques’a Louisa Davida, rysunkowe przedstawienia z cyklu „Polonia” czy „Lithuania” Artura Grottgera etc.; jest to rodzaj malarstwa, który rozwijał się szczególnie mocno od XVIII wieku, w ramach takich kierunków jak klasycyzm czy akademizm, w kontekście polskiej sztuki XIX-wiecznej wyróżnia się niekiedy zjawisko historyzmu, którego czołowym przedstawicielem jest Jan Matejko;

batalistyka – odmiana malarstwa historycznego, której tematem są przedstawienia bitew, najazdów czy pochodów wojennych, np. „Bitwa pod Issos” – mozaika z Domu Fauna w Pompejach, „Bitwa pod San Romano” Paola Uccella, „Szarża w wąwozie pod Somosierrą” Piotr Michałowski, etc.;

malarstwo alegoryczne – gatunek malarstwa, w którym idee, pojęcia lub koncepcje abstrakcyjne są personifikowane jako postaci ludzkie bądź zwierzęce opatrzone odpowiednimi atrybutami lub emblematami, niekiedy też ujęte w charakterystycznych pozach i gestach, np. „Miłość ziemska i niebiańska” Tycjan, „Zwycięstwo czasu nad miłością” Agnolo Bronzino, „Alegoria malarstwa” Jan Vermeer van Delft; personifikowane mogą być cechy charakteru, ale także cnoty i przywary moralne człowieka czy większe zjawiska lub koncepcje ideowe, np. prawda, męstwo, Kościół/ wiara, czas, sztuka, pokój i wojna itp.; tego typu postaci i sceny alegoryczne były obecne od wczesnych etapów rozwoju sztuk plastycznych, szczególną popularnością cieszyły się w średniowieczu i w okresie nowożytności, zwłaszcza w baroku, kiedy to wymiar dydaktyczno-moralizatorski dzieł sztuki odgrywał pierwszoplanową rolę;

malarstwo rodzajowe – malarstwo przedstawiające sceny z życia codziennego, obyczaje i obrzędy, także pracę lub wypoczynek; ten rodzaj malarstwa służy najczęściej „sportretowaniu” danej kultury czy grupy społecznej bez przemycania treści symbolicznych; zwykle cechuje go duży realizm i dbałość o detale, oddanie atmosfery miejsca lub ukazywanego wydarzenia; mimo pojawiania się tego typu przedstawień już w starożytności do rzeczywistego rozwoju malarstwa rodzajowego doszło dopiero od wieku XVI a jego największy rozwój przypada na wiek XVII i XVIII, kiedy to zajmuje ono ważne miejsce w twórczości malarzy barokowych (głównie z Flandrii i Holandii) oraz rokokowych, np. „Zabawy dziecięce” Pietera Bruegla Starszego, „Huśtawka” Jean-Honoré Fragonarda; w drugiej połowie XIX w. sceny rodzajowe powracają m.in. w twórczości impresjonistów i postimpresjonistów, np. „Bal w Moulin de la Galette” Auguste’a Renoira, „Niedzielne popołudnie na wyspie Grande Jatte” Georges’a Seurata etc.;

martwa natura – gatunek malarski, w którym na przedstawienie składają się artystycznie zakomponowane obiekty, najczęściej nieożywione tj. naczynia, owoce, przedmioty użytku codziennego; kompozycje tego typu mogą mieć wymiar czysto estetyczny lub symboliczny, często stanowią także uzupełnienie większej sceny rodzajowej, historycznej, religijnej czy portretowej, np. „Wieczerza w Emaus” Caravaggia czy „Portret Stanisława Augusta z klepsydrą” Marcello Bacciarellego, a niekiedy bywają „pretekstem” do eksperymentów formalnych, np. w okresie nowoczesności i modernizmu – martwe natury Cézanne’a, kubistów, fowistów; jako samodzielny temat malarski zaczęły występować dopiero w baroku, do mistrzów martwych natur z tego okresu należy Willem Claesz Heda;

animalistyka – przedstawienia zwierząt, zarówno pasących się, odpoczywających jak i osaczanych w trakcie polowania; niektórzy artyści specjalizowali się w tego rodzaju malarstwie, np. George Stubbs – angielski „malarz koni” lub wprowadzali motywy animalistyczne do obrazów o tematyce krajobrazowej, rodzajowej czy batalistycznej, jak np. przedstawiciel polskiego realizmu Józef Chełmoński;

malarstwo abstrakcyjne (nieprzedstawiające/ bezprzedmiotowe) – malarstwo, w którym nie występują figury ani przedmioty znane ze świata rzeczywistego a jedynie kształty abstrakcyjne; dzieło jest budowane za pomocą formy i plamy barwnej, nie odnosi się do rzeczywistości w sposób bezpośredni; ten rodzaj malarstwa rozwija się w XX wieku, jego prekursorem jest Wassily Kandinski; malarstwo abstrakcyjne dzieli się na abstrakcję liryczną i geometryczną;

Znajomość wymienionych wyżej gatunków malarskich to jedna z podstawowych umiejętność każdego maturzysty podchodzącego do egzaminu z historii sztuki. Jeśli przy opisie tematu dzieła będziesz posługiwać się profesjonalnymi określeniami typu akt czy weduta zyskasz automatycznie punkty za terminologię a Twoja analiza będzie dużo bardziej precyzyjna, dlatego warto przyswoić je już dzisiaj!